२:४५ पछि शेयर किन्ने कि नकिन्ने? मूल्य समायोजन कसरी हुन्छ?

अहिलेको दिनमा पूँजी बजारका लगानीकर्ताबीच सबैभन्दा ठूलो बहसको विषय बनेको छ — नेप्से (NEPSE) ले लागू गरेको अन्तिम १५ मिनेटको मूल्य समायोजन (Price Adjustment) प्रणाली।
धेरैले विश्लेषण गरेका छन् कि यही नियमकै कारण बजारमा अचानक गिरावट आएको छ। तर, यो प्रणालीको वास्तविक उद्देश्य र व्यवहारिक असरबारे अझ प्रष्ट बुझ्न आवश्यक देखिन्छ।

मूल्य समायोजन के हो ?

मूल्य समायोजन (Price Adjustment) भन्ने कुरा नयाँ होइन।

• कुनै कम्पनीले Bonus वा Right Share वितरण गर्ने निर्णय गरेपछि, book close भएको भोलिपल्ट कम्पनीको मूल्य स्वतः समायोजन हुन्छ।

• यसरी गरिएको मूल्य समायोजनले कम्पनीको बजार पूँजीकरण (Market Cap) स्थिर राख्छ र सूचक (Index) मा कृत्रिम उतारचढाव आउन दिँदैन।

तर, पछिल्लो समय नेप्सेले नयाँ तरिका लागू गरेको छ।

• बजार बन्द हुनु अघि अन्तिम १५ मिनेटमा भएको कारोबारको औसत मूल्य (Average Price) आधार मानेर Close Price निर्धारण गरिन्छ।

• यसरी सूचक र उपसूचक (Index/Sub-Index) समेत सोही आधारमा तय हुन्छन्।

यसले बजारलाई निष्पक्ष बनाउन खोजिएको भए पनि, व्यवहारमा यसले नयाँ विवाद निम्त्याएको छ।

यो प्रणाली किन ल्याइयो ?

नेप्सेले यो नियम ल्याउनुको मुख्य कारण भनेको कृत्रिम मूल्य हेरफेर (Price Manipulation) रोक्नु हो।

• विगतमा बजार बन्द हुनै लाग्दा circuit limit लगाउने गरी केही व्यक्तिहरूले कृत्रिम कारोबार गर्ने गर्थे।

• विशेषगरी कम संख्यामा शेयर (Low Float Stocks) भएका कम्पनीहरूमा यस्तो धेरै देखिन्थ्यो।

यसरी हुने बदमासी नियन्त्रण गर्न नेप्सेले अन्तिम १५ मिनेटको औसत मूल्यलाई आधार बनाउने नियम लागू गरेको हो।

के यसले समस्या समाधान गर्‍यो ?

तर, व्यावहारिकतामा समस्या उल्टै जटिल भएको देखिन्छ।

• पहिले अन्तिम समयमा कृत्रिम रूपमा मूल्य बढाइन्थ्यो।

• अहिले भने अन्तिम १५ मिनेट सुरु हुनासाथ ठूलो परिमाणमा (High Volume) कारोबार गरेर मूल्य बढाउने/घटाउने प्रवृत्ति बढेको छ।

यसले बजारलाई थप अस्थिर बनाएको छ।

अन्तिम १५ मिनेटमा शेयर किन्ने कि नकिन्ने ?

लगानीकर्ताबीच अहिलेको सबैभन्दा ठूलो प्रश्न यही हो।

• उदाहरणका लागि, यदि कुनै कम्पनीको मूल्य २:४५ बाट ३ बजेसम्म बढ्दै गयो भने,
  अन्तिम औसत निकाल्दा मूल्य घटेर आउन सक्ने सम्भावना रहन्छ।

• जसका कारण बजार बन्द हुनुअघि शेयर किन्ने लगानीकर्ताले तत्काल घाटा बेहोर्नुपर्ने जोखिम बढ्छ।

त्यसैले, अहिलेको अवस्थामा धेरै लगानीकर्ताले अन्तिम १५ मिनेटमा कारोबार गर्न सावधानी अपनाउनु पर्ने देखिन्छ।

कृत्रिम रूपमा मूल्य कसरी बढाइन्छ ?

यसरी मूल्यलाई Market Order (MKT Order) मार्फत हेरफेर गर्ने गरिएको छ।

• Market Order भनेको आदेश राख्दा केवल कित्ता संख्या मात्र राख्ने प्रणाली हो, मूल्य तोक्नुपर्दैन।

• उदाहरणका लागि, कसैले MKT Buy Order मार्फत १ लाख कित्ता किन्न आदेश राख्यो भने, बिक्रीतर्फ उपलब्ध सबै शेयर जुनसुकै मूल्यमा भए पनि खरिद हुन्छ।

यही प्रणालीलाई प्रयोग गरेर Bot Software मार्फत केही सेकेन्डमै मूल्य २%–१०% सम्म कृत्रिम रूपमा बढाइन्छ वा घटाइन्छ।

• पहिलो चरणमा, बजार मूल्य भन्दा करिब २% बढीमा Buy Order राखिन्छ।

• क्रमशः मूल्य बढाउँदै १०% माथि पनि आदेश राखिन्छ, तर ती आदेश पूर्ण रूपमा पूरा नहुने भएकाले pending रहन्छन्।

• अन्तिम समयमा फेरि MKT Buy Order राख्दा, बिक्रीतर्फ रहेका सबै आदेश खरिद हुन्छन् र पहिले राखिएका १०% बढीको आदेश समेत पूरा हुन्छ।

• त्यसरी भएको अन्तिम कारोबार Close Price बन्छ।

यसरी हेर्दा, कुनै शेयर -१०% ले घटेको अवस्थामा पनि +१०% मा बन्द (Close) गरिने सम्भावना रहन्छ।

समस्या के हो भने २% ले मात्र उतारचढाव गर्न पाइने नियम MKT Order मा पालना भएको देखिँदैन।
यही कमजोरीकै कारण बजारमा कृत्रिम खेल (Manipulation) हुने गरेको हो।

यो समस्या कसरी रोक्न सकिन्छ ?

• यस्ता कृत्रिम कारोबार सजिलै पहिचान  गर्न सकिन्छ।

• SEBON ले समयमै कडा कारबाही  गर्न सके, यस्तो प्रवृत्ति नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।

• यस्तो कार्य विशेषगरी कम शेयर भएका कम्पनी (Low Float Companies) मा बढी हुने भएकाले, त्यस्ता कम्पनीलाई प्राथमिकतामा राखेर निगरानी गर्नुपर्ने देखिन्छ।

• साथै, आफ्नो वा नातेदारको नाममा शेयर संकलन गरेर कृत्रिम अभाव सिर्जना गर्ने प्रवृत्ति पूर्ण रूपमा गैरकानुनी भएकाले यसको पनि गहिरो अनुसन्धान हुनुपर्छ।

अन्य मुलुकमा के यस्तो प्रणाली छ ?

हो, छ।

• भारतमा अन्तिम ३० मिनेटको औसत मूल्य आधार मानेर Close Price निर्धारण हुन्छ।

• साउदी अरब लगायतका मुलुकमा पनि यस किसिमको अभ्यास छ।

तर, ती मुलुकहरूले यो प्रणाली लागू गर्दा गहिरो अध्ययन  र परीक्षण  गरेर मात्रै लागू गरेका छन्।
पछिल्लो समयमा नेप्सेबाट मूल्य समायोजनमा भएको त्रुटि हेर्दा, हामीकहाँ पनि यो प्रणाली हतारमा लागू भएको देखिन्छ।

निष्कर्ष

मूल्य समायोजन प्रणाली (Price Adjustment System) को उद्देश्य बजारलाई निष्पक्ष बनाउन हो। तर,

• यसलाई हतारमा लागू गर्दा अनपेक्षित समस्या बढेको छ।

• गलत गर्ने समूहलाई कारबाही गर्नु नै दीर्घकालीन समाधान हो, नत्र हरेक नियमले नयाँ समस्या निम्त्याउने खतरा रहन्छ।